جایگاه زبان فارسی و فردوسی در دنیا

جایگاه زبان فارسی و فردوسی در دنیا
روز 25 اردیبهشت به عنوان روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و زبان فارسی در نظر گرفته شده است. فردوسی با خلق شاهنامه، مهم‌ترین نقش را در حفظ زبان فارسی داشته و تأثیر او در والا نگه داشتن این زبان انکارناپذیر بوده است. زبان هر ملت نشانگر فرهنگ آن‌ بوده و آشنایی با آن به نوعی آشنایی با آداب و رسوم آن سرزمین محسوب می‌شود. هدف از نامگذاری روز 21 فوریه به عنوان روز زبان مادری توسط یونسکو نیز همین مسئله بوده است. زبان فارسی نیز به سبب تاریخ غنی خود، جایگاه ویژه‌ای در سطح جهان پیدا کرده است. در این مطلب به بررسی جایگاه زبان فارسی و نقش و تأثیر فردوسی در ارتقای آن خواهیم پرداخت.
 
سرگذشت فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال 329 هجری قمری در روستای پاژ متعلق به شهرستان توس چشم به جهان گشود. تنها اثری که تعلق آن به فردوسی اثبات شده همان شاهنامه است. طبق بررسی‌های صورت گرفته، فردوسی نگارش شاهنامه را از سی سالگی آغاز کرده است. 3 سال پس از بر تخت نشستن سلطان محمود غزنوی در سال 384 هجری قمری، نگارش این اثر بزرگ به پایان رسیده است. البته غنای بالای اثر فردوسی تا حدود زیادی وابسته به پیشرفت زبان پارسی در قرن سوم و چهارم قمری در دوره سامانیان بوده است. فردوسی به میزان زیادی با فرهنگ ایران و ایرانی آشنا بود. حضور او در خراسان و دهقان زاده بودن تأثیر زیادی در این مسئله داشت. به همین دلیل چندان تحت تأثیر فرهنگ عرب قرار نگرفته و از کودکی تماشاگر تلاش‌های اطرافیان خود برای حفظ آداب و رسوم ایرانی بود.
 

گفته می‌شود تخلص فردوسی توسط سلطان محمود برای وی انتخاب شده است. با بررسی دقیق‌تر اطلاعات موجود می‌توان به این نتیجه رسید که حکیم ابوالقاسم فردوسی احتمالاً با زبان‌های عربی و پهلوی نیز تا حدود زیادی آشنا بوده است. هرچند در شاهنامه نشانه خاصی از آشنایی وی با زبان پهلوی آورده نشده است. در رابطه با سروده‌های دیگر فردوسی، اطلاعات دقیقی در دست نیست. با وجود آغاز شاهنامه در سی سالگی، فردوسی احتمالاً در دوران جوانی نیز شعر می‌سروده‌است. هنر اصلی وی، ترکیب فرهنگ ایرانی پیش و پس از اسلام بوده و نقش آموزه‌های دینی در اثر وی مشهود است. این حکیم بلندپایه در سال 416 هجری قمری در شهر توس درگذشت. آرامگاه او نیز در حال حاضر در همین شهر بوده و سالانه بسیاری از گردشگران از آن بازدید می‌کنند.
شاهنامه
همان‌طور که اشاره شد، شاهنامه مهم‌ترین و در عین حال تنها اثر قطعی باقی‌مانده از فردوسی است. هنگام آغاز سرایش شاهنامه، زبان پارسی دری تقریباً همه‌گیر شده بود اما همچنان تفاوت‌هایی میان نواحی مختلف در بکاربردن کلمات وجود داشت. شاهنامه 3 سال پس از حضور سلطان محمود پایان یافت. با این حال فردوسی حدوداً 16 سال دیگر ویرایش دوم آن را آغاز کرده و در سال 400 هجری قمری آن را به پایان رساند. در نهایت فردوسی این اثر ویژه خود را به دربار سلطان محمود غزنوی پیشکش کرد. هرچند به دلیل دخالت و بدگویی اطرافیان، سلطان محمود ارزش چندان خاصی برای آن قائل نشد. شاهنامه به نوعی خلاصه‌ای از اندیشه، فرهنگ و اخلاق ایرانیان است. فردوسی نیز با آشنایی کامل نسبت به این مسائل، شاهنامه را در بهترین شیوه خود همراه با خیل عظیمی از نکات اخلاقی سرود.
 

تأثیر فردوسی بر ادبیات ایران و جهان
در بخش قبلی نیز به ترکیب فرهنگ پیش و پس از اسلام توسط فردوسی برای خلق شاهنامه اشاره شد. پس از آن، بسیاری از شاعران بلندآوازه ایرانی تحت تأثیر این اثر قرار گرفته و از آن در سرایش آثار خود بهره گرفته اند. این مسئله بخصوص در آثار حماسی پس از شاهنامه نمود بیش‌تری داشته است. حتی آثار عرفانی و عاشقانه نیز به میزان زیادی تحت تأثیر این مسئله بوده اند. نمایش‌نامه‌های زیادی با اقتباس از داستان‌های شاهنامه نوشته شده‌اند که احتمالاً با تعداد زیادی از آن‌ها آشنا هستید. علاوه بر آن، پژوهش‌های گسترده‌ای نیز در جهت بررسی جوانب مختلف این اثر بزرگ از حکیم گران‌مایه انجام شده است. براساس بررسی‌های صورت گرفته توسط ایرج افشار، ایران شناس و تاریخ پژوه، تا سال 1385، 5942 نوشته مرتبط با شاهنامه شامل کتب منفرد، ترجمه‌ها، خلاصه‌ها، نسخه‌های دست‌نویس و آثار اقتباسی بدست آمده است.
جایگاه زبان فارسی در جهان
امروزه زبان فارسی در کشورهای مختلفی همچون ایران، تاجیکستان، افعانستان، ازبکستان، پاکستان، عراق، ترکیه، بحرین، قرقیزستان، قزاقستان و... صحبت می‌شود. مشخصاً در سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان نیز زبان فارسی، زبان اول کشور محسوب می‌شود. مهاجرت تعداد زیادی از افراد از این سه کشور به نقاط مختلف دنیا در دو قرن اخیر، منجر به آشنایی بخش‌های مختلف جهان با این زبان شده است. فارسی در حال حاضر دوزادهمین زبان مهم و تأثیرگذار دنیا بوده و در بسیاری از کشورها نیز آموزش داده می‌شود. از جمله آن‌ها می‌توان به اسپانیا، فرانسه، انگلستان، ایتالیا، اتریش، روسیه و... اشاره کرد. هرچند آموزش زبان فارسی و ایران شناسی در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات متعدد با افت کیفی روبرو بوده است. با این حال ابعاد گوناگون غنای زبان فارسی در طول تاریخ بر کشورهای پیشرفته غربی و اروپایی آشکار شده و نباید این سرمایه عظیم را نادیده گرفت.