واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (به معنای روز) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.
شب یلدا در اصفهان:
اصفهانی ها از قدیم بر این باور بودند که زمستان به دو بخش " چله کوچیکه و چله " تقسیم میشود ، که چله از اول شروع دی ماه تا بهمن می باشد و چله کوچک از 10 بهمن آغاز شده و تا 30 بهمن ادامه دارد.
جالب است بدانید که رسوم شب چله در اصفهان مونث و مذکر دارند. که چله زری " مونث " و عمو چله " مذکر " می باشد.
آیین شب چله و یا همان شب یلدا در اصفهان مخصوص جمع های خانوادگی می باشد و به صورت نکته به نکته تمامی رسوم را به جا می آورند.
هنوانه برای مردم اصفهان نماد خورشید و قدرت درون آن است و بودن و گذاشتن هندوانه در سفره شب یلدا را ضروری می دانند.
در اصفهان خوردن کشمش که باید توسط خود خانواده تهیه شده است بسیار مهم می باشد . به این صورت که مقداری انگور را از قبل در زیرزمین و یا فضای تاریک خشک می کنند و در سفره شب یلدا استفاده می کنند.
با مرور زمان یک سری رم ها به شب یلدا اضافه شدند. برای مثال ، مردم اصفهان در شب یلدا مراسمی برای نوعروسان برگزار می کنند. در این شب خانواده داماد هدایا و میوه وآجیل را تزئین کرده و به خانه عروس می برند. در قدیم این رسم بسیار ساده اجرا میشده است اما امروز بسیار تجملاتی و حالت چشم رو هم چشمی به خود گرفته است و برای داماد بسیار پر خرج می باشد.
تنقلات شب یلدا
• آجیل : گردو ، بادام، برگه زرد آلو و برگه هلو ، برنجک ، شاه دانه و کشمش ....
• میوه : انار ، هندوانه ، خرمالو ، لبو و....
• غذا : آش ، کوفته
حافظ در شب یلدا
معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل که سواد دارد، می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفألی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری» یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا در اصفهان و شهرهای آن است.