کشتی با چوخه سبکی بومی و محلی از کشتی است.گود این نوع کشتی از ماسه و خاک پوشیده شده است. دو کشتی گیر از فنون کمرگیری و کمربند گیری بصورت جوانمردانه و پهلوانانه با یکدیگر سرشاخ می‌شوند و در نهایت کسی که حریف خود را به خاک بنشاند برنده مسابقه اعلام می‌شود.
کُشتی (کُردی) یا کُشتی با چوخه یکی از قدیمی ترین و پرطرفدارترین ورزش‌های سنتی و بومی ایران است که خاستگاه آن، نواحی شمالی خراسان است. کشتی با چوخه که در گذشته کشتی کُردی نامیده می‌شده، یکی از سنن مردم کُرد شمال خراسان است. از قدیم بومیان این منطقه برای این کشتی اهمیت خاصی قائل بودند و در پرورش پهلوانان این رشته می‌کوشیدند. کشتی با چوخه به‌طور سنتی در مراسم عروسی، ایام نوروز و بسیاری از مراسم محلی برگزار می‌شود.
در حال حاضر فدراسیون ورزش‌های روستایی و عشایری در تقویم خود، مسابقه‌های معظم روز ۱۴ فروردین گود کشی (چشمه زینل‌خان) شهر اسفراین را به عنوان مسابقه قهرمانی کشور به رسمیت می‌شناسد. در این مسابقات با اعطای جوایز نمادین از فرهنگ روستایی و عشایری یاد می‌شود، طوری که معمولاً به قهرمان این رقابت‌ها یک رأس گوسفند (قوچ) و به نفر دوم یک قالیچه تعلق می‌گیرد. در گذشته‌های دور که به قهرمان، قند (که نمادی از زندگی شهری بود) اهدا می‌شد.
در گذشته کشتی با چوخه در شهرهایی همچون قوچان، اسفراین، چناران، شیروان، نیشابور، لایین و سایر مناطق شمال خراسان مرسوم بود، در حال حاضر این ورزش به تدریج به سمت مناطق جنوبی تر خراسان نظیر فریمان، تربت جام، گناباد کشیده شده و مردم به چوخه علاقه نشان می‌دهند.
کشتی با چوخه در دیگر کشورها
کشتی با چوخه به غیر از ایران، با اسم‌های گولش، گوراش و آلیش در کشورهایی همچون ازبکستان، تاتارستان و قزاقستان رواج دارد. کشور ازبکستان بعد از به دست آوردن استقلال، توانست مسابقات بین المللی کشتی باچوخه را برگزار کند. هر ساله تیمی از چوخه کاران خراسان شمالی و رضوی نماینده ایران در مسابقات بین‌المللی کشتی با چوخه هستند.
معنای لغوی چوخه
چوخه که در گذشته «چوخاء» گفته می‌شد نام نوعی لباس سنتی است که دامپروران کرد شمال خراسان، آن را بر تن می‌کرده‌اند. این نوع شنل توسط زنان دامپرور از پشم میش یا بز بافته و دوخته می‌شده است. کشتی گیران هنگام کشتی در کنار پوشیدن چوخه، شال سفیدی بر کمر می‌بندند و پیژامه‌ای به پا می‌کنند.
نحوه اجرای مسابقات کشتی با چوخه
مسابقه کشتی با چوخه در اصل رقابتی بدون مدت زمانی مشخص است و وقتی فردی در آن پیروز میدان اعلام می‌شود که بتواند سه بار تخت پشت یا شانه‌های حریفش را به زمین برساند. امروزه مسابقه‌های این رشته در وقت ۱۰ دقیقه‌ای برگزار می‌شود که اگر در پایان پیروزی نداشته باشد، سرنوشت برنده به وقت اضافی پنج دقیقه‌ای کشیده خواهد شد. اجرای فن در خاک و گرفتن زیر زانوی حریف خطا محسوب می‌شود. چوخه کاران در چهار وزن ۷۰، ۸۰، ۹۰ و بالای ۹۵ کیلوگرم به مصاف یکدیگر می‌روند گاهی نیز در اوزان ۶۵، ۷۵، ۸۵ و ۸۵+ کیلوگرم رقابت برگزار می‌شود.
کشتی گیران آستین‌ها را تا آرنج بالا می‌زنند، کمربندی پارچه‌ای به میان کمر می‌بندند و دامن‌های چوخه را برای آنکه مانع فعالیت دست و پا نشود بر می‌گردانند و زیر کمربند محکم می‌کنند؛ شلوار را نیز تا زانو بالا می‌زنند و با پاهای برهنه زیر نظر داوران، کشتی می‌گیرند. در این مراسم ساز و دهل نیز می‌نوازند و تماشاگران کشتی گیران را تشویق می‌کنند.
نواختن دهل و سرنا در کشتی با چوخه
با نواختن دهل و سرنا (زورنه) توسط بخشی‌ها، کشتی گیران حول میدان کشتی به حرکت در می‌آیند و خود را گرم می‌کنند و برای مسابقه آماده می‌شوند. نوای دهل و سورنا صدایی برای خبردادن برای شروع کشتی است و از مردم می‌خواهد که جمع شوند و کشتی را تماشا کنند. دو نوازنده سرنا و دهل با نواختن موسیقی کردی که با تم‌های سنگین و رزمی حال و هوای خاصی به ورزش کشتی می‌دهند. در حین کشتی نوای سرنا و دهل یا قشمه و دهل بخشی‌ها با ریتم خاصی شروع شده و به تدریج که کشتی اوج می‌گیرد ریتم آن نیز تندتر می‌شود و وقتی زورآزمایی کشتی گیران به اوج می‌رسد و بر سرعت چوب طبل و سرنا افزوده می‌شود.
میدان کشتی با چوخه
میدان کُشتی دایره‌ای با قطر ۱۰ متر است و کشتی در آنجا برگزار می‌شود. کشتی با چوخه همیشه در فضای باز و دل طبیعت و اماکن تفریحی و روی خاک نرم یا چمن با حضور انبوه تماشاگرانی از زن و مرد و پیر و جوان برگزار می‌شده است.
مسابقات کشتی با چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان‌ها، عروسی‌ها، روز عید فطر و ۱۴ فروردین روی چمن و خاک نرم برگزار می‌شد. کشتی با چوخه از قدیم معمولاً در دل طبیعت و محیط‌های باز برگزار می‌شده است. چنانچه اکثر گودهای کشتی با چوخه کنونی که از قدیم دایر بوده اند، مانند گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام وردی خان قوچان، گود روستای رهورد در قوچان، گود چشمه زینل خان در اسفراین، گود امام مرشد در فاروج و دیگر گودها که در مناطق تفریحی و دامان طبیعت قرار دارند.
امروزه این مسابقات در اواسط زمستان و در بهمن ماه در مانه و سملقان ،۱۲ فروردین هر سال در شیروان و نیز در روستای ریواده از توابع شهرستان جغتای (یادواره پهلوان نامی خراسان؛ پهلوان )،۱۴ فروردین در بجنورد به صورت استانی با حضور پهلوانان نامدار این خطه برگزار می‌شود، اما رقابت‌های اصلی در روز ۱۴ فروردین در گود چشمه زینل خان شهرستان اسفراین که مهد کشتی با چوخه ایران است برگزار می‌شود.