عدم تمركز حواس، موضوعی است كه بسياری از جوانان از آن رنج میبرند و دلايل مختلف و متعددی دارد.
همانطور كه خود می‌دانيد، تمركز حواس در هر كاری از ضروريات قطعی به شمار می‌آيد. گفتنی است تمركز حواس، حالتی ذهنی و روانی است كه در آن حالت، تمام قوای حسی، روانی و فكری انسان روی موضوع خاصی متمركز می‌شود و تضمين كننده انجام صحيح كارها و رهايی از خطرات احتمالی است.
بيشتر افراد به دلايل عمده زير، با عدم تمركز فكر و حواس مواجه می‌شوند:
كسانی كه خود را به انجام دادن كاری مجبور می‌كنند، در حالی كه تمايل درونی چندانی به آن ندارند. در اين صورت تمام قوای ذهنی و روانی آنها به طور خودكار از آن موضوع پرت می‌شود و دچار حواسپرتی میگردند.
فشارهای روانی نيز از عوامل عمده پراکندگی فكری است.
بيشتر افراد زمانی كه با مسأله‌ها مواجه می‌شوند، اگر معتقد باشند زمان كافی برای حل آن ندارند و يا توانايی حل مسأله و كسب توفيق را در خود نبينند، دچار نگرانی و اضطراب می‌شوند و در نتيجه اين نگرانی‌ها، ترس از شكست، افكار منفی، عدم اعتماد به نفس و خيالبافیهای منفی‌گرايانه، توان عمل و ابتكار و خلاقيت را از آنان سلب می‌كند و به جای اينكه روی موضوع خاص تمركز كنند، بر ترس و احتمال شكست خود تمركز می‌كنند و يأس و نااميدی بر آنها چيره شده و موجب حواسپرتیشان می‌گردد.
گاهی برخی حوادث و اتفاقات، فضای روانی فرد را دچار اختلال می‌كند (نظير آن‌چه در زندگی شخصی، تحصيلی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و... رخ می‌دهد) و امكان تمركز حواس را از بين می‌برد.
تكثر و تعدد فعاليتهای فرد، مخصوصاً اگر در حد توان او نباشد، نيز باعث عدم تمركز حواس مي‌شود.
نكته:
در صورتى كه موضوع يا موضوعات خاص و محدودى، باعث عدم تمركز در شما می‌شود، به دنبال راه‌حل مناسب آن باشيد؛ چرا كه اين در حكم علت عدم تمركز حواس شما است.
پس براى مقابله با آن، ابتدا علت و عامل اصلى را شناسايى كنيد و در پى حذف يا تقليل آن برآييد.
بخش دوم؛ مقابله با عوامل حواسپرتی:
برای مقابله با هر يك از عوامل فوق كه هر كدام به گونه‌ای مانع تمركز حواس می‌شود، بايد به راهكار خاص و مناسب با آن توجه نمود.
در ابتدا و قبل از هر چيز، برای تمام فعاليتهای خود برنامه‌ريزی كنيد. اوقات شبانه‌روز را در يك جدول زمانبندیشده از هنگام بيداری تا موقع خواب، يادداشت نموده و برای هر كاری، زمان خاص و مناسب آن را معين نماييد. سعی كنيد طبق همان برنامه‌ی تنظيم‌شده به انجام دادن همان فعاليت مشخص (كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازيد. حتی زمان معين و مشخصی را در طول روز، برای انديشيدن درباره موضوعات مختلف يا تخيلات و افكار مزاحم، اختصاص دهيد. اين كار حداقل دو فايده مهم دارد:
نظم و انضباط در تمام فعاليتها حتی در انديشهها و افكارتان راه پيدا می‌كند كه خود بسيار ارزشمند است.
اگر افكار مزاحم در غير زمان معين، به سراغتان آمد و باعث عدم تمركز و حواسپرتی شما شد، می‌توانيد به خود وعده بدهيد كه زمان انديشيدن دربارهی آنها، فلان زمان خاص و معين است.
تأكيد می‌كنيم برای هر كار و فعاليتی وقت مشخص معين كنيد و در آن وقت به هيچ امری غير از آن كار نپردازيد.
اگر مشكلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و ... باعث عدم تمركز حواستان می‌شود؛ بدانيد كه:
زندگى فردى هيچكس، خالى از مشكل و ذهن هيچ فردى، به طور كامل خالى نيست.
از طرف ديگر به صِرف فكر كردن و مشغوليت ذهنى درباره چنين مشكلاتى، هيچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقين كنيد كه هنگام درس يا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانيد.
به هنگام مزاحمت آن افكار، به خود قول بدهيد دربارهی این‌ها خواهم انديشيد (و زمانى را براى اين كار در شبانه‌روز اختصاص دهيد).
كاهش و كنترل اشتغالات فكری و عملی
روز به روز بر گستردگی و كثرت محدوده‌ی اشتغالات ذهنی و عملی ما در عصر حاضر افزوده می‌شود و به تدريج و با گذشت زمان، محرك‌های ذهنی، كه فكر و انديشه‌ی انسان را به خود معطوف كرده، افزايش می‌يابند.
از آن جا كه توانايی پاسخ‌گويی فكری، محدود است و از طرف ديگر بين محرك‌های ذهنی و اشتغالات ذهنی و عكس‌العمل‌های ما بايد تناسب كافی وجود داشته باشد، انسان دچار فقدان تمركز شده، توان پاسخ‌گويی فكری و ذهنی متناسب با محرك‌های فراوان در وی كاهش می‌يابد و به پراكندگی فكری و عدم تمركز می‌انجامد.
يكی از راه‌های مقابله با اين مسئله، تقسيم كردن اشتغالات به دو مقوله ضروری و غيرضروری يا دارای اولويت اول و دوم است تا انسان با يك برنامه‌ريزی حساب‌شده و دقيق، به آن‌چه اولويت بيشتری دارد، توجه نموده و دايره‌ی مشغوليات را فقط به همان مقوله اختصاص دهد و محدود كند و از صرف فكر و انديشه خود در مسائل تفننی و روزمره‌ی ديگر كه جنبه ثانوی دارد، خودداری كند. با اين روش، می‌توان پراكندگی ذهنی را كاهش داد؛ زيرا هر اندازه تنوع و تعدد افكار بيشتر باشد، از تعمق، دقت و تمركز فكر دربارهی آن كاسته می‌شود و هر قدر تعداد موضوع‌ها و مسائلی كه به آنها می‌انديشيم، كمتر و محدودتر باشد، بر عمق و غنای فكر در آن زمينه، افزوده خواهد شد. پس مشغوليت‌ها و كارهای غيردرسی را به حداقل ممكن برسانيد و به خود بگوييد:
در اين دوره و زمان، مهمترين وظيفه و كار من مطالعه و درسخواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعاليتهاى جانبى متعدد، مزاحم وظيفه‌ی اصلى من است.
تمرين و تداوم
تمركز فكر، يك توانايی ذهنی و روحی است كه جنبه‌ی اكتسابی دارد و در هر امر اكتسابی، تمرين و تكرار و استمرار بخشيدن به آن، شرط اساسی دست‌يابی به هدف است. برای تمركز فكر نيز تمرين و ممارست، ضروری است.
تمرين در اين زمينه، اين‌گونه است كه بايد در ابتدا كلمه دلخواهی مثلاً «دوستی» را در نظر گرفته و آن را روی يك برگه يادداشت بنويسيد و با قرار آن دادن ساعتی در مقابل خود، به مدت يك دقيقه، سعی كنيد فقط و فقط به اين واژه بينديشيد و از نفوذ افكار نامربوط و مزاحم در حوزه‌ی فعاليت ذهن خود پرهيز كنيد. با اين حال، ممكن است ملاحظه كنيد كه تعدادی از اين افكار مزاحم غير مربوط - كه اصطلاحاً به آنها پرش‌های فكری می‌گويند - به نحوی وارد فضای ذهنتان شود. همين عمل را دو بار ديگر و هر بار، به مدت يك دقيقه، تكرار كنيد. طبيعی است كه ملاحظه خواهيد كرد كه در بار سوم، پرش‌های فكری كمتر شده، "تمركز فكری" شما بيشتر می‌شود. در صورتی كه به مدت چند هفته و هر روز فقط سه دقيقه، به اين تمرين بپردازيد، خواهيد ديد كه پيشرفت قابل ملاحظه‌ای در تمرکز فكرتان ايجاد شده است.
رهاسازی عضلانی
يكی از شيوه‌های مؤثر و عملی در تمركز حواس، استفاده از فن رهاسازی عضلانی است.
در اين روش، فرد در محلی آرام و در صورت امكان، بر روی صندلی راحتی می‌نشيند و سعی می‌كند به تدريج عضلات بدن را از حالت انقباض به انبساط برساند؛ به اين ترتيب كه ابتدا از عضلات دست و انگشتان شروع كرده، آنها را ابتدا منقبض نموده، سپس شل و آزاد می‌كند و آن‌چنان در انبساط بخشيدن به آنها تلاش می‌كند كه گويی آنها جزء بدن او نيستند و سنگينی ندارند. همين عمل را برای دست ديگر و پاها و قسمت‌های ميانی بدن نيز انجام می‌دهد، تا جايی كه تمام عضلات بدن، به رهاسازی كامل برسد؛ در اين صورت، فرد متوجه روح و روان خود می‌شود.